معصومه بنی‌هاشمی درباره وضعیت کاهش تراز آب دریای خزر اظهار داشت: بر اساس آخرین گزارش وضعیت نوسانات آب خزر و تراز آب دریا در بازه زمانی از سال ۱۳۷۵ تاکنون با روند کاهشی مواجه بوده و در طی ۲۸ سال، به میزان ۲۱۰ سانتی‌متر از سطح تر از آب خزر کاسته شده است. حدود یک سوم کاهش اشاره شده تنها در سه سال پیاپی ۱۴۰۰.۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ مجموعاً به میزان ۷۰ سانتی‌متر به وقوع پیوسته است.
پیش بینی افت ۳۰ سانتی متری
وی افزود: مطابق آخرین نتایج مطالعات، سال ۱۴۰۳ به عنوان چهارمین سال پیاپی کاهش فزاینده آب خزر پیش‌بینی شده و میزان افت سطح تراز آب خزر در این سال در شرایط خوشبینانه از ۱۵ سانتی‌متر تا نهایت ۳۰ سانتی متر مورد انتظار است.
کاهش بیشتر سطح تراز آب خزر تا پایان قرن
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب تصریح کرد: بر مبنای مطالعات انجام شده، کاهش تراز آب اخیر ناشی از افزایش دمای منطقه در مقایسه با میانگین بلندمدت و تأثیر آن بر افزایش میزان تبخیر از سطح دریا، کاهش بارش در حوضه آبریز خزر و کاهش حجم آبدهی رودخانه های اصلی است و این نتایج در شرایطی است که بر مبنای سناریو های تغییر اقلیم، افزایش دما و کاهش بیشتر سطح تراز آب خزر تا پایان این قرن پیش‌بینی شده است.
تاثیر متفاوت تغییر اقلیم بر خزر
وی ادامه داد: پدیده تغییر اقلیم با تأثیر بر شرایط طبیعی مؤلفه های آب و هوایی در کره زمین، موجب افزایش سطح آب دریا ها و اقیانوس ها می‌شود اما این مساله با رویکردی متفاوت منجر به کاهش سطح تراز آب دریا ها و دریاچه های محصور در خشکی خواهد شد.
بنی‌هاشمی بیان داشت: براساس نتایج آخرین دستاورد ها و مطالعات انجام شده پیرامون آینده وضعیت منابع آب دریای خزر و تأثیر روند افزایش دمای ناشی از ازدیاد غلظت گازهای گلخانه ای، پیش‌بینی شده، سطح تراز آب دریای خزر همانند دیگر دریاهای داخلی، با کاهش قابل ملاحظه‌ای رو به رو خواهد شد. بر مبنای این مطالعات، منابع آب این دریا با کاهش قابل‌توجه ناشی از کاهش میزان بارش و افزایش دما به‌عنوان دو عامل تأثیرگذار در بیلان آبی پیش بینی می‌شود.
تبخیر؛ مهم ترین عامل
وی ادامه داد: این در شرایطی است که کشورهای دریایی در سراسر جهان با افزایش یک متری سطح تراز دریاها تا پایان قرن مواجه هستند اما دریای خزر با افت تراز آب رو به رو است. مطالعات انجام شده با بررسی روند و شواهد و احتمال افزایش دما تا حدود ۳ تا ۴ سانتی‌گراد مرتبط با تغییرات اقلیمی حاکم بر منطقه، افزایش تبخیر را مهم‌ترین عامل کاهش چشم گیر سطح تراز آب خزر قلمداد کرده‌اند.
رودخانه ها چه نقش دارند؟
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب در ادامه درباره نقش کشورهای پیرامون خزر در کاهش سطح تراز آب دریاچه توضیح داد: نوسانات تراز آب دریای خزر، تابع عوامل مؤثر بر مؤلفه های بیلان آبی (ورودی ها و خروجی ها) در پهنه وسیع حوضه آبریز آن است که در محدوده ۹ کشور ایران، ترکمنستان، ازبکستان، قزاقستان، روسیه، آذربایجان، گرجستان، ارمنستان و ترکیه قرار دارد. منابع رودخانه‌ای مهم‌ترین عامل ورودی آب در حوضه خزر، محسوب می‌شوند و سهم به سزایی بر بیلان آبی و نوسانات آب خزر دارند.
ولگا با خزر چه کرد؟
وی گفت: حوضه آبریز دریای خزر ۳.۵ میلیون کیلومترمربع وسعت دارد. علی رغم سطح وسیع حوضه، فقط ۶۲.۶ درصد آن جزء حوضه آبدهی محسوب می‌شود و ۲۶.۱درصد آن سهمی در آب ورودی به دریا ندارد. رودخانه های بزرگ عمدتاً در سواحل شمالی و رودخانه های کوچک در سواحل غربی و جنوبی واقع هستند. متوسط سالانه ورودی رودخانه ها حدود ۳۰۰ تا ۳۲۰ میلیارد مترمکعب برآورد شده است. در این میان، رودخانه ولگا، مهم ترین رودخانه از نظر رژیم آبدهی بوده و به تنهایی حدود ۸۰ درصد آب ورودی را تأمین می‌کند. این میزان کافی است که به نقش تعیین‌کننده مدیریت منابع آب ولگا در کشور روسیه و تحولات این رودخانه در نوسانات آب خزر تاکید شود. افت تراز آب دریا در سال های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ میلادی ارتباط تنگاتنگی با کاهش آبدهی این رودخانه در این دوره داشته است.
نقش محسوس کورا و اورال
بنی هاشمی ادامه داد: پس از رودخانه ولگا، رود کورا در جمهوری آذربایجان و اورال در قزاقستان از رودخانه های مهم تأمین‌کننده آب دریای خزر محسوب می‌شوند. رودخانه کورا دومین رودخانه مهم حوضه آبریز دریای خزر از نظر حجم آب ورودی بوده و از کشورهای ترکیه و گرجستان سرچشمه گرفته و وارد جمهوری آذربایجان می‌شود و پس از پیوستن رود ارس از بخش غربی وارد دریای خزر می‌شود. روند کلی کاهشی میزان آبدهی سالانه این رودخانه در بازه زمانی بلندمدت، به ویژه از سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ میلادی محسوس و قابل ملاحظه است.
وی بیان داشت: رودخانه اورال سومین رودخانه بزرگ در بخش شمالی حوضه آبریز دریای خزر است که بخش از آن در کشور روسیه و بخشی در شمال غربی کشور قزاقستان واقع است. اورال به عنوان سومین رودخانه مهم از نظر حجم آب ورودی به دریای خزر، از نظر تغییرات میزان آبدهی روند نزولی دارد و این روند از سال ۲۰۱۷ تاکنون به وضوح قابل مشاهده است. در بررسی کلی، روند غالب کاهش آبدهی رودخانه های مهم حوضه خزر را در مقاطعی می‌توان متأثر از شرایط اقلیمی حاکم و کاهش بارش و در مقاطعی می‌توان ناشی از برنامه‌های مدیریت منابع آبی کشورها و تحولات در حوضه آبریز و افزایش برداشت آب در طول رودخانه و سرشاخه ها، تغییر مخازن سدها، توسعه اراضی زراعی و بهره برداری های شیلاتی از طریق این رودخانه ها دانست.
مخاطرات محیط زیستی و انسانی کاهش آب خزر
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب در خصوص مخاطرات محیط زیستی و انسانی کاهش آب دریای خزر گفت: روند نوسانی آب، بیش از هر چیز سواحل مشرف و کاربری های ساحلی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. شرایط فعلی و دورنمای آتی کاهش سطح آب، به‌عنوان هشداری برای زیرساخت ها و ظرفیت های بهره برداری در مناطق ساحلی خزر به حساب آمده و ادامه وضعیت فعلی مطابق تجارب و رخداد های تاریخی گذشته، می‌تواند مناطق ساحلی، سکونتگاه ها و فعالیت های متنوع اقتصادی و اجتماعی شامل بنادر و شیلات، آبگیر نیروگاه ها و… را تحت‌الشعاع قرار دهد.
وی خاطرنشان کرد: از اهم پیامدهای ناشی از تشدید کاهش سطح آب، ایجاد چالش در زیرساخت ها و کاربری های اقتصادی و اجتماعی، خشک شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب ها، خلیج های کناره‌ای و…)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی در حریم دریا، از بین رفتن تنوع زیستی و اکوسیستم های ساحلی، افزایش غلظت آلاینده های محیطی دریا و مصب رودخانه ها، اثرات منفی بر آبخوان های ساحلی و تأثیر بر فعالیت بنادر و شرایط دریانوردی قابل ذکر است.
بارش سواحل خزر تا انتهای قرن تا ۲۸ درصد کاهش خواهد یافت
بنی‌هاشمی تاکید کرد: با توجه به پیش‌بینی آینده منابع آب دریای خزر بر مبنای روند مؤلفه های اقلیمی تحت‌تأثیر تغییر اقلیم حاکم و کاهش قابل‌توجه تراز آب خزر، بالطبع از وسعت دریای خزر کاسته خواهد شد و این موضوع در صورت تحقق بر سواحل جنوب شرقی خزر تأثیر قابل ملاحظه‌ای خواهد گذاشت. به‌طور میانگین، بارش سواحل خزر تا انتهای قرن حاضر تا ۲۸ درصد کاهش خواهد یافت و تعداد روزهای داغ در اغلب ایستگاه های مورد مطالعه سواحل جنوبی خزر در سه فصل زمستان، پاییز و بهار افزایش می‌یابد.
به گفته مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب؛ عامل اصلی کاهش تراز آب خزر، افزایش دما و متعاقباً افزایش تبخیر از سطح دریا است که روند فزاینده آن با ورودی رودخانه ها قابل جبران نیست. در حال حاضر برآورد ها حاکی از بارش متوسط سالانه ۲۲۰ میلی‌متر و تبخیر متوسط سالانه ۱۰۰۰ میلی‌متر بر سطح دریای خزر است. از سویی محیط‌زیست دریای خزر و پهنه های آبی متأثر از آن مانند: خلیج گرگان به‌شدت از تغییرات تراز آب تأثیر می‌پذیرند و این موضوع تحت‌الشعاع تغییرات اقلیمی منطقه است.
کاش چشمگیر سطح تراز خزر تا ۲۰۲۵
وی در پیش‌بینی بدبینانه‌ترین حالت کاهش تراز دریاچه گفت: نتایج مطالعات منطقه ای انجام‌شده پیرامون آینده وضعیت منابع آب دریای خزر و تغییرات مؤلفه های اقلیمی مؤثر بر منابع آبی، با تأیید روند افزایش دمای هوا مطابق داده های تاریخی، پیش‌بینی می‌کنند سطح تراز آب دریای خزر با کاهش قابل‌ملاحظه ای روبه‌رو شود. براساس مدل های پیش‌بینی اقلیمی، تراز آب خزر تا سال ۲۰۵۰ میلادی در اثر افزایش دما و میزان تبخیر آب، به حد چشمگیری کاهش می‌یابد و این کاهش درصورت ثبات نسبی ورودی رودخانه ای نیز، قابل ملاحظه خواهد بود.
سناریوی خوشبینانه و بدبینانه کاهش آب خزر؛ از ۸ تا ۳۰ متر
بنی‌هاشمی خاطرنشان کرد: همچنین نتایج مطالعات جهانی در شرایط خوشبینانه کاهش حدود ۸ تا ۱۰ متری تراز آب دریای خزر را تا سال ۲۱۰۰ میلادی پیش‌بینی کرده‌اند و در سناریوهای بدبینانه این کاهش می‌تواند به۲۰ تا ۳۰ متر نیز برسد.
برنامه ای برای جلوگیری از افت آب دریاچه تدوین شده است؟
وی درباره مطالعات و اقدامات موسسه برای جلوگیری از کاهش تراز آب دریاچه گفت: در بعد اقدامات پژوهشی با عنایت به جایگاه محوری وزارت نیرو در دریای خزر به عنوان یک منبع مهم آبی مشترک و مباحث مدیریت منابع آب در ارتباطات بین‌الملل و بهره برداری کشورها و لزوم پیش‌بینی شرایط منابع آب خزر با توجه به چالش های پیش‌رو، علاوه بر مطالعه مستمر نوسانات آب دریای خزر و بیلان آبی و ارائه گزارش های دوره ای، اقدامات پژوهشی دیگری در زمینه مطالعه و بررسی اثر تغییر اقلیم بر منابع آب و آورد ورودی رودخانه ها به دریا برنامه‌ریزی و انجام می‌شود.
مدیر مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر موسسه تحقیقات آب تاکید کرد: انتظار می‌رود نتایج این پژوهش ها که با هدف مطالعه جامع منابع آب خزر و پیش بینی افق‌های پیش رو تعریف شده است در تدبیر اقدامات راهبردی ملی و منطقه ای جهت مدیریت آثار و پیامدهای کاهش آب بر زیرساخت ها و کاربری های اقتصادی و اجتماعی و آثار سوء بر محیط‌زیست، تنوع زیستی و اکوسیستم های ساحلی، حریم دریا و پهنه های آبی متأثر از کاهش سطح آب دریا راهگشا باشد.
اهمیت مذاکره با روسیه
وی اظهار داشت: البته باید در نظر داشت موضوع جلوگیری از کاهش تراز آب دریای خزر یک مساله فراکشوری و منطقه ای است و ظرفیت های دیپلماسی کشورها مراجع ورود و پیگیری این موضوعات هستند. اگرچه با توجه به سهم قابل توجه رودخانه ولگا در تأمین آب دریای خزر، ایجاد اجماع بین کشورهای ذینفع جهت مذاکره با روسیه مطابق تجارب عملی دوره های گذشته، بسیار مهم و کلیدی است.
لزوم جلب مشارکت ۵ کشور ساحلی
بنی‌هاشمی با اشاره به اقدامات عملی برای جلوگیری از به مخاطره افتادن دریاچه عنوان کرد: از اقداماتی که در برهه کنونی برای کمک به مدیریت آثار و پیامدهای کاهش آب خزر و بهبود شرایط محیطی خزر می‌توان ذکر کرد، جلب مشارکت و همکاری کشورهای حوضه این دریا بالاخص پنج کشور ساحلی در موضوع کاهش آب خزر حسب شرایط کنونی و زمینه‌سازی برای همکاری و توجه به مباحث کمی و کیفی منابع آبی خزر و نیز موضوع آلودگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی و ارائه راهکارها و تدوین برنامه اقدامات مشترک در خصوص پایش محیطی و به اشتراک گذاشتن نتایج است. از دیگر برنامه ها برگزاری نشست‌های علمی و تخصصی بین‌المللی در زمینه های مختلف منابع آب، محیط‌زیست دریای خزر و آثار تغییرات اقلیمی جهت بهره‌مندی از ظرفیت های علمی برای کمک به اتخاذ و تدوین برنامه‌های جامع مدیریت منابع آبی خزر است.
وی افزود: در بعد دیگر اطلاع‌رسانی و جمع‌آوری اطلاعات از فعالیت‌هایی که در زمینه بهره برداری از آب دریای خزر توسط کشورها صورت می‌گیرد و اقداماتی که در شرایط کاهش سطح آب می‌باید؛ جدی تر دنبال شود نظیر آمادگی، واکنش و همکاری منطقه ای در مبارزه با سوانح آلودگی‌ها از جمله آلودگی نفتی و سایر بهره‌برداری ها با تقویت بسترهای همکاری موجود بین کشورهای ساحلی دریای خزر است که می‌باید در برهه کنونی بیش از پیش مورد تأکید، اجماع و همکاری کشورهای منطقه قرار گیرد./
